E Dünya, Yapay zekâ ve otomasyonun iş gücünü kökten dönüştüreceği bir geleceğe doğru hızla ilerlerken, “evrensel temel gelir” (Universal Basic Income - UBI) kavramı yeniden gündeme geldi.
Türkiye özelinde de son olarak Cumhurbaşkanı Yardımcısı Yılmaz; "gelir tamamlayıcı aile bazlı bir destek sistemi" modelinden bahsederek, model temelinde pilot uygulamaların 2026'da başlayacağını ve 2027'de daha entegre bir sosyal destek modeline geçileceğini belirtti.
Aslında AKP’nin 2023 seçimleri öncesi “Aile Bazlı Vatandaşlık Maaşı” vaadi kampanya söylemleri arasındaydı…
AKP’nin 2023 seçim beyannamesinde şu ifade yer almıştı:
“Gelir Tamamlayıcı Aile Destek Sistemini hayata geçirerek Aile Bazlı Vatandaşlık Maaşı uygulamasını başlatacağız.”
Aynı veya çok benzer ifadeler 2024 ve 2025 Cumhurbaşkanlığı yıllık programlarında da tekrarlandı. Ancak üç programda da atılacak adımlar “mevzuat, teknik altyapı, analiz ve raporlama çalışmaları” ile sınırlı tutuldu. Somut bir uygulama takvimi veya bütçe ayrılmış değil.
Böylesi bir uygulamanın maddi açıdan maliyetine gelince:
2023’te AKP yetkilileri her hanenin gelirinin asgari ücret seviyesine tamamlanacağını seçim vaadi olarak dillendirmişti…
Güncel rakamlara revize edersek 2025 aylık net asgari ücret: 22.104 TL (yıllık 265 bin TL) TÜİK 2024 verilerine göre Türkiye’ deki toplam 26,6 milyon hanenin yüzde 35’i asgari ücretin altında gelir elde ediyor.
Bu asgari ücret altında kalan 9,3 milyon hanenin gelirini asgari ücrete tamamlamak için gereken yıllık kaynak tahmini:2024 için 586 milyar TL, 2026 için tahmin edilen rakam ise 1,5 trilyon…
2024 itibariyle 11 trilyonluk bütçenin yüzde 5’ inin yoksulluğunu telafi etmek için gereken rakam bu…
2024 yılında 1 trilyon civarında faiz ödeme hesapları yapan türkiye Hazinesinin yıl sonunda, enflasyon ve ek borçlanmalar sonucu faiz ödemesi 2,52 trilyon TL'ye ulaştığı düşünülürse, faiz farkı olarak birilerine transfer edilen kaynakla yoksulluğu bir nebze hafifletmek mümkündü.
Uzmanlara göre Türkiye OECD ülkeleri arasında sosyal koruma bütçelerinin GSYH’ye oranla en düşük ülkelerden biri ve kamu harcamalarıyla faiz ödemelerinin azaltılması durumunda rahatlıkla karşılanabilir..(Türkiye %13, OECD ortalaması %20,1)
**
Evrensel temel gelir kavramının hayli uzun yıllara giden bir geçmişi var ama tarihçi ve düşünür Yuval Noah Harari, bu tartışmanın en dikkat çeken isimlerinden biri olarak öne çıktı son yıllarda…
Harari, özellikle ‘Homo Deus’ ve ‘21. Yüzyıl İçin 21 Ders’ adlarını verdiği kitaplarında UBI’yi hem umut verici hem de ciddi sınırlılıkları olan bir fikir olarak ele alıyordu. Harari’ye göre yapay zekâ ve otomasyon, yakın gelecekte milyonlarca insanın hem fiziksel hem de bilişsel işlerini yapabilir hale gelecek ve bu durum, tarih boyunca görülmemiş büyüklükte yeni bir sosyal sınıf doğuracak:
Harari, süreç iyi yönetilmezse doğacağını ön gördüğü ve “işsiz sınıf” adını verdiği bu sınıfın varlığını toplumsal çöküşün en büyük tehdidi olarak görüyor.
Evrensel Gelir Desteği uygulamasının hayata geçmesi halinde, işini kaybedenlerin temel ihtiyaçlarını (yiyecek, barınma, sağlık) karşılayarak tüketim ekonomisinin dönmesini sağlama yanında, otomasyonun yarattığı muazzam servetin (Google, Amazon, NVidia, Tesla, Microsoft, Facebook vb. gibi küresel devler) şirketlerden alınacak vergilerle halka dağıtılması, kapitalizmin çöküşünü engelleyebilir.
Ve işsiz kalanlara yeni beceriler kazanmaları için zaman ve ücretsiz eğitimle birleştirildiğinde bir “tampon” işlevi görebilir. Bunlar hayata geçmesi halinde uygulamanın iyi yanları…
Bir de madalyonun öbür yüzü var: ‘Temel İhtiyaçlar’ ülkeden ülkeye, hatta aynı ülkenin farklı bölgelerinde bile çok farklı.
Bangladeş’te temel sayılan bir destek ABD’de yoksulluk sınırının altında kalır.
Küresel ölçekte uygulanması halinde “temel”in tanımı imkânsız hale gelir; eğitim, sağlık, kültürel tüketim dâhil mi edilecek? Böylesi bir durumun yeni eşitsizlikler yaratması kaçınılmaz…
Örneğin zengin ülkeler ve şirketler sistemi kendi lehlerine çevirirken, gelişmekte olan ülkeler daha da ciddi ve aşılması imkânsız sorunlarla karşılaşabilir…
En önemlisi ise UBI’ nin insanlara anlam ve sosyal statü vermekte yetersiz kalması. Çalışmamanın psikolojik boşluğunu doldurmayacak böylesi bir süreç mutsuz milyarlarca insanın sistemi al aşağı etmesi yüksek olasılık…
Sonuç olarak Harari, Elon Musk gibi isimlerin de savunduğu UBI’nin kaçınılmaz bir deney olacağını kabul ediyor ama asıl sorunun “ne yapacağımız” değil, “kim olacağımız” ve “hayatta anlamı nerede bulacağımız” olduğunu vurguluyor.
Türkiye’de dillendirilen “Aile Bazlı Vatandaşlık Maaşı” vaadi kavram anlamında genellikle “vatandaşlık maaşı”, “vatandaşlık geliri” veya “aile bazlı vatandaşlık maaşı” olarak algılansa da henüz hiçbir ülke tüm vatandaşlarına koşulsuz ve evrensel bir temel gelir vermiş değil; sadece çeşitli pilot projeler yürütüldü, yürütülüyor…
Finlandiya 2017-2018 yılları arasındaki pilot uygulamayla 2.000 işsize ayda 560 Euro ödeyerek denemeye girişti ancak arkası gelmedi.
İngiltere: Universal Credit adı altında koşullu ve sadece düşük gelirlilere ödeme yapıyor İsviçre: 2016’da yapılan referandumda ise temel gelir desteği önerisi halkın yüzde 77’ si tarafından reddedildi.
Suudi Arabistan gibi petrol zengini ülkelerin kapsamlı sosyal yardımları var ama bunlar “evrensel” değil.
Türkiye’ de zaman zaman ortaya atılan temel destek uygulaması günümüzün ve geleceğin en önemli sosyal, siyasal, felsefi tartışma konularından biri olarak güncelliğini koruyacak…
Tüm dünyada “temel” ihtiyaçları karşılayacak mı? Yeni eşitsizlikler yaratmayacak mı?
Ve en önemlisi, insanlara sadece para değil, hayatlarına anlam katacak bir vizyon sunabilecek mi? Sorularına yanıt aranacak…
Zengin, yoksul, gelişmekte olan, geri kalan tüm ülkelerin çözmesi gereken gelir adaletsizliği büyüyerek sürdükçe bu sorulara yanıt daha da yaşamsal öneme sahip olacak…
